Jedinstveni etnološko-antropološki poduhvat na Balkanu, poznat kao „zlatiborska enciklopedija mrtvih“ pod naslovom „Večne kuće zlatiborske“, nedavno je dobio svoj drugi tom, dok je prvi objavljen pre dve godine. Ovo kapitalno delo etnologa Bose Rosić predstavlja iscrpan pregled istorije ljudi i duša koji su počivali u zlatiborskom kraju, danas teritoriji opštine Čajetina. Ova knjiga je značajna jer ne postoji druga arhiva ili dokumentacija koja bi pružila sveobuhvatan uvid u prošlost ovog područja, kao što to čini Rosićevo delo.
Enciklopedija obuhvata 110 grobalja koja se prostiru na 647 kvadratnih kilometara, sa 12.500 sačuvanih spomenika i 37.000 imena uklesanih na njima. Ovaj opsežan spisak je izuzetno važan za potomke Zlatiboraca, koji se sada mogu lako informisati o svojoj porodičnoj istoriji. Svaki grob je pažljivo fotografisan, a svi podaci, uključujući imena, epitafe i iskaze meštana, su zabeleženi. Rosić naglašava da je enciklopedija mrtvih postala i enciklopedija za žive, a digitalna građa će nakon završetka projekta biti predana novoformiranom Muzeju opštine Čajetina.
Ova enciklopedija pruža uvide u mnoge aspekte života Zlatiboraca, uključujući zanimljive istorijske podatke, kao što je poreklo poslednjeg srpskog despota Bakića iz sela Jablanica, koji je stradao tri meseca nakon što je dobio titulu. Takođe, otkrivaju se legende o bitkama pre Kosovskog boja, što dodatno obogaćuje istorijski kontekst ovog dela.
Zlatibor je u srednjem veku bio dom plemenitog i civilizovanog društva, koje je, nažalost, tokom otomanske najezde izgubilo svoj status i zapalo u period etnografske rekreacije, bez škole i pismenosti. Ovaj tekst osvetljava i tradicionalna zanimanja Zlatiboraca, kao što su pečenje katrana i uzgoj biljke ruj, koja je korišćena za bojenje tkanina. Pored stočarstva, ljudi su se bavili mlinarstvom, pčelarstvom i proizvodnjom vunenih proizvoda.
U istraživanju su obuhvaćena razna groblja i spomenici, od praistorijskih tumula do savremenih nadgrobnih spomenika. Svako od ovih mesta nosi sećanje na 37.000 počivših Zlatiboraca, a naziv „sela šarena“ ukazuje na to da su spomenici nekada bili obojeni jakim i živim bojama, što dodatno naglašava bogatstvo tradicije i kulture ovog kraja.
Između ostalog, Rosićeva studija otkriva kako su se groblja razvijala u skladu sa željom za večnim postojanjem, pažljivo birajući mesta na povišenim terenima ili blizu izvora. Detalji o svakom grobu, poput epitafa, govore mnogo o životima i sudbinama ljudi koji su ovde počivali.
Ovo jedinstveno delo nudi dragocen uvid u kulturnu baštinu Zlatiboraca i preporučuje se svim potomcima radi istraživanja porodičnih istorija. Urednik trotomnog dela, Milojko Knežević, uložio je značajan trud kako bi obezbedio metodološku ispravnost pri obradi građe, a recezenti su akademik Slavenko Terzić i prof. dr Dimitrije Golemović. Izdavač je Biblioteka „Ljubiša R. Đenić“, uz podršku opštine Čajetina, koja je omogućila da se ovo višedecenijsko istraživanje objavi.
Bosa Rosić, poznata etnologinja, prethodno je istraživala srpska groblja u Rumuniji, Albaniji i Mađarskoj, dokumentujući istoriju srpskog naroda u tim zemljama. Njena posvećenost očuvanju kulturne baštine i istraživanju običaja i tradicija, čini je značajnom ličnošću u srpskoj etnologiji.
Rad na trećem, završnom tomusu „Večnih kuća zlatiborskih“ je u toku, a očekuje se da će obuhvatiti dodatne informacije o mestima kao što su Čajetina i Sirogojno, čime će se zaokružiti ovo monumentalno delo. Celokupno istraživanje i dokumentacija posvećeni su sećanju na senima Zlatiboraca, čime se čuva njihova istorija i tradicija za buduće generacije.
